Λεύκιος Ζαφειρίου. Η μετέωρη θλίψη της ιστορίας

ΛΕYΚΙΟΣ ΖΑΦΕΙΡIΟΥ η μετέωρη θλίψη της ιστορίας...

Εκδότης: Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών ΓΤΠ 016/2023-1.200 ISBN 978-9963-50-491-6 Σημείωμα εκδότη: Όπου δεν αναφέρεται στα κείμενα όνομα άλλου δημιουργού, τα κείμενα και τα ποιήματα ανήκουν στον Λεύκιο Ζαφειρίου Copyright © έκδοσης, Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών, 2023 Copyright © κειμένων, οι Συγγραφείς Με την επιφύλαξη παντός δικαιώματος. Απαγορεύεται αυστηρά η πώληση ή οποιαδήποτε άλλη εμπορική εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους της παρούσας έκδοσης. Επιτρέπεται η αναδημοσίευση αποσπασμάτων με την προϋπόθεση της αναφοράς στην πηγή. Οι εκδόσεις του Γραφείου Τύπου και Πληροφοριών διατίθενται δωρεάν και υπάρχουν αναρτημένες στην ιστοσελίδα https://publications.gov.cy

η μετέωρη θλίψη της ιστορίας... ΛΕYΚΙΟΣ ΖΑΦΕΙΡIΟΥ

5 Συγκινεί ιδιαίτερα η περιδιάβαση στα μνημεία και τα τοπία της κατεχόμενης γης μας μέσα από τις φωτογραφίες του Λεύκιου Ζαφειρίου. Όπως και η αποτύπωση των ανθρώπινων μορφών που είναι συνδεδεμένες με τον χώρο, πάρα το πέρασμα του χρόνου. Λογοτέχνης, ποιητής ο ίδιος, κατάφερε να ταιριάξει τη σύλληψη των εικόνων από τον φακό της φωτογραφικής του μηχανής με τα συναισθήματα που μας παραπέμπουν στο δράμα που βίωσε η Κύπρος με την εισβολή και κατοχή σημαντικού τμήματος της πατρίδας μας. Ο πόνος, η πίκρα, η οργή, το πένθος, η μελαγχολία, η νοσταλγία, είναι συναισθήματα που αγγίζουν την ψυχή του καθενός μας. Όσο όμως αρνητικά και μη ευχάριστα και αν είναι, διατηρούν μνήμες που αντιστέκονται σθεναρά στη λήθη και πεισμώνουν για το μέλλον. Είναι τόσο πλούσια η ιστορία της κατεχόμενης γης της πατρίδας μας, και τόσο βαθιές οι ρίζες μας εκεί, που τίποτα δεν μπορεί να διαγράψει όσα μας συνδέουν με αυτήν εδώ και τρεισήμισι χιλιάδες χρόνια. Αυτό το μαρτυρούν οι τόποι και τα μνημεία που πάρα πολλά απεικόνισε με τα μάτια της ψυχής του ο Λεύκιος Ζαφειρίου - η Σαλαμίνα, οι Σόλοι, η Παναγία Κανακαριάς, η Μονή του Αποστόλου Ανδρέα, το Ριζοκάρπασο, το Βουνί, το Τρίκωμο, τα κάστρα του Πενταδακτύλου, οι συλημένες εκκλησίες και τα άλλα μνημεία της ιεράς μας πίστης - το μαρτυρούν επίσης οι μορφές των εγκλωβισμένων μας με την τεράστια αντοχή και τη δύναμή τους απέναντι στα παράνομα τετελεσμένα της τουρκικής κατοχής. Χαιρετισμός του Επιτρόπου Προεδρίας Η πραγματικότητα είναι βέβαια σκληρή, όσο σκληρή είναι και η στάση της τουρκικής πλευράς στις προσπάθειες για εξεύρεση μιας κοινώς αποδεκτής λύσης του εθνικού μας θέματος, η οποία να εγγυάται την επιβίωση του Κυπριακού Ελληνισμού με την επανένωση της πατρίδας μας και τον τερματισμό της κατοχής. Όσο απογοητευτικά και αν είναι τα δεδομένα με την άλλη πλευρά, οι μνήμες, η καρδιά και η ψυχή μας δεν θα μας επιτρέψουν ποτέ να αποδειχθούμε κατώτεροι της ιστορίας και όσων μόχθησαν και πάλεψαν για να καταστήσουν ισχυρή την εθνική μας συνείδηση. Η διατήρηση και συντήρηση της μνήμης, με εκδόσεις όπως και το Λεύκωμα του Λεύκιου Ζαφειρίου, αποτελούν για τούτο ένα πολύ ισχυρό εχέγγυο. Συγχαίρω για την έκδοση το Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών και την Έδρα UNESCO του Πανεπιστημίου Λευκωσίας. Εύχομαι η κάθε φωτογραφία του Λευκώματος να καταστήσει με τη φωνή της ακόμα πιο δυνατή την πίστη και τη θέληση όλων μας να επιτύχουμε στον αγώνα στον οποίο έχουμε ταχθεί, ώστε να φυσήξει παντού στον τόπο μας ο άνεμος της ελευθερίας και της δικαιοσύνης. Φώτης Φωτίου

6

7 Λεύκιος Ζαφειρίου, δάσκαλος, πεζογράφος, ποιητής, φιλόλογος, ερευνητής, φωτογράφος της ψυχής… Είναι τιμή για το Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών η παρούσα έκδοση, αποτέλεσμα της συνεργασίας μας με την Έδρα UNESCO του Πανεπιστημίου Λευκωσίας, αλλά κυρίως, αποτέλεσμα της εμπιστοσύνης που μας έδειξε ο Ζαφειρίου επιτρέποντας τη χρήση των φωτογραφιών και των γραφόμενών του, που μας άνοιξε δηλαδή την καρδιά του. Το λεύκωμα αυτό αποτελεί ένα οδοιπορικό στην κατεχόμενη Κύπρο, αλλά και ένα οδοιπορικό που ενώνει τον χρόνο με τον τόπο και τους ανθρώπους. Κάθε φωτογραφία κρύβει τη δική της ιστορία και έχει τη δική της φωνή. Αυτή η φωνή ενδυναμώνεται μέσα από τις σκέψεις του Λεύκιου Ζαφειρίου εν είδει ημερολογίου, για έναν κόσμο που δεν είναι προσιτός στον δικό μας ορίζοντα. Και έρχεται αυτό το λεύκωμα να μας συγκλονίσει, να μας ταρακουνήσει, να μας ξυπνήσει… Φωτογραφίες ερασιτεχνικές, φωτογραφίες που τραβήχτηκαν με κίνδυνο της ζωής του, φωτογραφίες τοπίων, μνημείων, συλημένων νεκροταφείων, εκκλησιών, ξεθωριασμένων τοιχογραφιών... Φωτογραφίες ντοκουμέντα μιας σκληρής πραγματικότητας… Φωτογραφίες ανθρώπων που ψάχνουν με τα μάτια τους… Συγκλονιστικές μαρτυρίες των ιδίων… Οι εγκλωβισμένοι, οι άνθρωποι που παρέμειναν στα σπίτια τους μετά την εισβολή. Ακοίμητοι φρουροί του τόπου τους. Η αγάπη για την πατρίδα είναι αρετή. Η δύναμη κάθε κράτους βασίζεται στη δύναμη της ψυχής των πολιτών. Ειδικά οι εγκλωβισμένοι, αναμφισβήτητα και ανθεκτικά σύμβολα πολιτισμικής συνέχειας, δίνουν δύναμη σε όλους εμάς. Χαιρετισμός Διευθύντριας Γραφείου Τύπου και Πληροφοριών Ο Λεύκιος Ζαφειρίου με τις φωτογραφίες του απεικονίζει τα κατεχόμενα χωριά μας, την τραγική καθημερινότητα ανθρώπων, μιας μικρής κοινωνίας που φέρνει στον κόσμο νέες ζωές και αποχαιρετά άλλες, ανθρώπων που κάνουν την καρδιά τους πέτρα και ζουν σε μια περιοχή που κάποτε ήταν ελεύθερη και ειρηνική, αλλά όχι πια. Στόχος του Γραφείου Τύπου και Πληροφοριών είναι η διαφύλαξη της ιστορίας, του πολιτισμού, των αξιών του κυπριακού λαού, της προβολής αυτού του πλούτου ψυχής. Γι’ αυτό και η αξία του παρόντος λευκώματος ως διαχρονικού τεκμηρίου, είναι τεράστια. Μας δίνεται η ευκαιρία να δούμε ένα πολύτιμο κομμάτι της ιστορίας του κυπριακού λαού μέσα από τα μάτια και τις σκέψεις του Λεύκιου Ζαφειρίου. Τον ευχαριστούμε για το έργο που μας άφησε. Αλίκη Στυλιανού

8 Δεν θα προσπαθήσω, σ’ αυτό το σύντομο σημείωμα, να εξιστορήσω πώς και πόσο έχει διεισδύσει στη ζωή μας η εικόνα ιδίως τις τελευταίες δεκαετίες, με την ταχύρρυθμη ανάπτυξη της τεχνολογίας. Αναλογισθείτε τις οικογενειακές φωτογραφίες των αρχών τού εικοστού αιώνα, που απεικονίζουν τους γονείς της δικής μου γενιάς, παρμένες από επαγγελματίες φωτογράφους των πόλεων και συγκρίνετέ τες με τις ψηφιακές φωτογραφίες που μπορεί να τραβήξει κανείς ακόμη και με το κινητό του τηλέφωνο. Σκοπός πάντα ο ίδιος, η όσο το δυνατόν πιστή αντιγραφή της πραγματικότητας, οπουδήποτε κι αν βρίσκεται, για να καθιστά δυνατή την απόλαυση της μνήμης προσώπων, πραγμάτων, τοπίων. Σε μερικές περιπτώσεις η φωτογραφική τέχνη απεικονίζει ανθρώπινα συναισθήματα μιας δεδομένης στιγμής. Αυτό το επιτυγχάνουν καλύτερα οι ταλαντούχοι φωτογράφοι, που μπορούν να «αρπάξουν» σ’ έναν μορφασμό, μια κίνηση, τη μελαγχολία, τον πόνο, την ευτυχία. Ο καλλιτέχνης φωτογράφος που προσπαθεί ν’ αποδώσει συναισθήματα, ακόμη και με συνθέσεις άψυχων όντων, μπορεί να συγκριθεί με τον ζωγράφο ή τον γλύπτη, που αποτυπώνει με τον χρωστήρα του ή τη σμίλη του συναισθήματα, που αποφασίζει όμως με τη δική του φαντασία. Το ίδιο κάνει και ο ποιητής, με την τέχνη του λόγου ή ο μουσικός με τις μελωδικές του εκφράσεις. Έγραψα τα πιο πάνω καθώς προσπαθούσα να βρω πού να κατατάξω τον ποιητή Λεύκιο Ζαφειρίου, που σε μια δεδομένη στιγμή της ζωής του αποφάσισε ν’ απαθανατίσει με τη φωτογραφική του μηχανή τοπία, μνημεία και ανθρώπινες μορφές της κατεχόμενης σήμερα από τους Τούρκους περιοχής του τόπου μας. Είχα την τύχη να δω την έκθεση αυτών των φωτογραφιών στις αίθουσες της Πύλης Αμμοχώστου στη Λευκωσία τον Δεκέμβριο του 2015. Με εντυπωσίασαν οι φωτογραφίες του, γιατί λήφθηκαν με περισσή ευαισθησία και ποιητική διάθεση, όχι για να απεικονίσουν «τουριστικά» θέματα, αλλά για να αγγίξουν την ψυχή, να ενθυμίσουν «ίδια κακά», πίκρες και συμφορές ενός κόσμου που πάει να σβήσει και που πεισματικά ο ποιητής και μαζί του όλοι εμείς, συμπάσχοντες, προσπαθούμε να τον κρατήσουμε μακριά από τη λήθη. Ο φωτογράφος Λεύκιος Ζαφειρίου είναι τελικά φωτογράφος-ποιητής και οι φωτογραφίες του πάρθηκαν με τον φωτογραφικό φακό αλλά και με τα μάτια της ψυχής. Ο Λεύκιος Ζαφειρίου είναι μια ιδιάζουσα προσωπικότητα. Φιλόλογος το επάγγελμα, εργάστηκε ως δάσκαλος στο Ελληνικό Γυμνάσιο του Τουρκοκρατούμενου Ριζοκαρπάσου, από το 2004 ως τον Μάρτιο του 2006, οπότε αναγκάστηκε να διακόψει ύστερα από σοβαρό αυτοκινητιστικό ατύχημα. Δική του επιλογή να εργασθεί στο κατεχόμενο Ριζοκάρπασο, προσφορά στους σκλαβωμένους κατοίκους του. Στο Ριζοκάρπασο, κεφαλοχώρι της επαρχίας Αμμοχώστου, στην ανατολική εσχατιά της χερσονήσου της Καρπασίας, ζούσε ένας κόσμος με πολλές ιδιαιτερότητες. Αναπτύχθηκε μακριά από τα μεγάλα αστικά κέντρα και διατηρούσε τις παραδόσεις και τον χαρακτήρα μιας «Αρχαϊκής» Κύπρου. Η κατοχή αποξένωσε ακόμη περισσότερο τους λιγοστούς κατοίκους που προτίμησαν να παραμείνουν στο Πρόλογος (2020)

9 χωριό τους, φύλακες ιερών και οσίων, υπομένοντας καρτερικά την τραγική τους μοίρα. O Λεύκιος Ζαφειρίου δεν θεωρούσε την αποστολή τού δασκάλου στο Ριζοκάρπασο ως απλό επάγγελμα. Ήθελε να προσφέρει γνώσεις στα παιδιά των εγκλωβισμένων αλλά, κυρίως, αγάπη και να εμψυχώνει τους γονείς τους. Γνώρισε την Παλεττού, τη Νιόβη, την Παναγιώτα, τη Δάφνη, τη Χριστίνα... Θλιμμένες τραγικές μορφές, όπως εμφανίζονται στις φωτογραφίες. Η καθεμιά κουβαλά τη δική της πονεμένη ιστορία. Τις φωτογράφισε, όχι από περιέργεια αλλά για να αναπλάσει την τραγωδία που ήταν ζωγραφισμένη στα πρόσωπά τους και να συμπάσχει στον πόνο τους. Συγκλονίστηκε όχι μόνο από τα καθημερινά βιώματα των εγκλωβισμένων, αλλά και από την τραγική μοίρα που τους συνόδευε στον τάφο. Οι σκηνές των συλημένων κοιμητηρίων που απαθανάτισε τόσο στο Ριζοκάρπασο όσο και σ’ άλλα γειτονικά χωριά δείχνουν το μέγεθος της τραγωδίας: ο τάφος του μαθητή-ποιητή Γιάλλουρου, το κοιμητήριο της γειτονικής Γιαλούσας… Ελπίδα για το μέλλον, όσο μικρή κι αν είναι, τα πρόσωπα των μαθητών και μαθητριών του Γυμνασίου του Ριζοκαρπάσου. Αλλά πόσο ακόμη θα αντέξουν, όπως η Ελένη Συναϊνού, που έμεινε στο χωριό της μετά την αποφοίτησή της και διδάσκει στο δημοτικό σχολείο; Με τη φωτογραφική μηχανή στο χέρι ο Λεύκιος Ζαφειρίου επισκέπτεται τα αρχαία μνημεία στις κατεχόμενες περιοχές, στη Σαλαμίνα, την Παναγία Κανακαριά, τους Σόλους, το Βουνί, το Τρίκωμο. Καταγράφει τη βεβήλωση των αρχαίων καταλοίπων στην περιοχή «Κάστρος», πέρα από το Μοναστήρι του Αποστόλου Ανδρέα, όπου οι κατοχικές δυνάμεις κατέστρεψαν αρχαιότητες για να δημιουργήσουν δρόμο και εξέδρα για τις κατοχικές σημαίες. Έχουν κυκλοφορήσει κι άλλα λευκώματα με φωτογραφίες από το κατεχόμενο σήμερα βόρειο τμήμα του νησιού μας. Το καθένα εκφράζει νοσταλγία, πόνο, οργή. Το λεύκωμα του Λεύκιου Ζαφειρίου αναπλάθει έντονες βιωματικές εμπειρίες, ζώντας ανάμεσα στις αγέλαστες τραγικές μορφές των εγκλωβισμένων, που δεν πρέπει ποτέ να περιπέσουν στη λήθη. Είναι μια ιδιόρρυθμη καταγραφή της πρόσφατης ιστορίας του τόπου μας. Βάσος Καραγιώργης Καθηγητής Αρχαιολογίας και Ακαδημαϊκός

10 «ΔΕΚΑΟΧΤΩ ΧΡΟΝΙΑ - ούτε ένα ούτε δύο. Πώς μετριέται η πίστη Μερόπη, Ευρυδίκη, Ιωάννη Μαρία Σωτηρούλα, Μαρία, Γιαννάκη, Στέλιο, Μαρία Νίκη, Ανδρούλα Στέλιο, Παναγιώτα, Μαρία, Μαρία, Νικόλα, Γιαννούλα Δέσπω, Ελένη; Παιδιά από το Ριζοκάρπασο και την Αγία Τριάδα, υπέρ υγείας και προστασίας σας δεόμεθα». Το κείμενο αυτό γράφτηκε το 1999. Συνόδευε τα σχέδια μαθητών από τα Κατεχόμενα που εκτέθηκαν τότε στο Σπίτι της Κύπρου στην Αθήνα, στην οδό Ηρακλείτου - της «εποχής Γεωργή». Τι να γίνονται τώρα η Μερόπη, η Αντρούλα, ο Γιαννάκης, ο Στέλιος, οι υπόλοιποι; Ζουν ακόμη εκεί, παντρεύτηκαν, έκαναν παιδιά ή βρήκαν τρόπο να φύγουν αφήνοντας πίσω τον τόπο της νοσταλγίας τους; Ο Λεύκιος Ζαφειρίου, ποιητής και φιλόλογος, στάλθηκε στο Ριζοκάρπασο το 2004 για να διδάξει τα ελληνικά γράμματα σε «αυτά» τα παιδιά. Το 2006 έφυγε μετά από ένα τροχαίο ατύχημα. Κάπου συγκρούστηκε, κάποιοι τον περιμάζεψαν, έμεινε μερικές μέρες υπό παρακολούθηση -ιατρική- το αυτοκίνητο στραπατσαρίστηκε. Περισώθηκε ωστόσο η φωτογραφική του μηχανή. Με τη μηχανή αυτή ο ποιητής είχε φωτογραφήσει τους μαθητές του, τις γιαγιάδες τους, τις ρημαγμένες εκκλησιές και αυτές τις φωτογραφίες τις έχουμε τώρα στα χέρια μας. Υπάρχει μια γραμμή ονείρου εδώ, κοιτάζοντας πίσω μας… γραμμή ονείρου και θλίψης και... Λεύκιε Ζαφειρίου σ’ ευχαριστούμε για την πρόνοιά σου. Θανάσης Βαλτινός Συγγραφέας-Ακαδημαϊκός ΓΡΑΜΜΗ ΟΝΕΙΡΟΥ

11 Η Έδρα UNESCO του Πανεπιστημίου Λευκωσίας έχει ως σκοπό την προώθηση ενός ολοκληρωμένου συστήματος δραστηριοτήτων εκπαίδευσης, έρευνας, πληροφόρησης και τεκμηρίωσης στον τομέα της πολιτισμικής, γλωσσικής και θρησκευτικής ετερότητας και του διαπολιτισμικού διαλόγου για έναν πολιτισμό ειρήνης, σε τοπικό, εθνικό και περιφερειακό επίπεδο. Μέσα από ποικίλες δραστηριότητες, εκδηλώσεις, συνεργασίες, συνέδρια και διεθνείς συναντήσεις, η Έδρα UNESCO του Πανεπιστημίου Λευκωσίας κινείται προς αυτή την κατεύθυνση, προωθώντας στις νέες γενιές, τον σεβασμό στην πολιτισμική κληρονομιά όλων των εθνικοτήτων. Η έκθεση φωτογραφίας του Λεύκιου Ζαφειρίου, «Κατεχόμενη Κύπρος… μια περιδιάβαση», υπό την επιμέλεια της κ. Ισμήνης Χαχολιάδου και με πρωτοβουλία της Έδρας UNESCO και της Σχολής Επιστημών Αγωγής του Πανεπιστημίου Λευκωσίας, αποτελεί μια από τις εκδηλώσεις της Έδρας που εκπληρώνει πολυεπίπεδα και ουσιαστικά τους σκοπούς της. Η έκθεση εγκαινιάστηκε στην Πύλη Αμμοχώστου υπό την αιγίδα του Δημάρχου Λευκωσίας κ. Κωνσταντίνου Γιωρκάτζη στις 2 Δεκεμβρίου του 2015, με βασικό ομιλητή τον Καθ. Αρχαιολογίας Βάσο Καραγιώργη και παρουσιάστηκε στο Σπίτι της Κύπρου, στην Αθήνα στις 9 Ιουνίου 2016, με την ευγενική χορηγία των Πολιτιστικών Υπηρεσιών του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού, υπό τη διεύθυνσης της κ. Μαρίας Παναγίδη, με βασικό ομιλητή τον συγγραφέα και Ακαδημαϊκό Θανάση Βαλτινό. Η μεγάλη επιτυχία που σημείωσαν και οι δυο εκδηλώσεις της Έδρας UNESCO μάς ενθάρρυναν να προχωρήσουμε στην έκδοση του παρόντος λευκώματος, το οποίο θα αποτελέσει διαχρονικό τεκμήριο και μέσο προώθησης της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Ευχαριστώ από καρδιάς το Γραφείο Τύπου και Πληροφορίων που αναγνώρισε από την αρχή τους κοινούς μας σκοπούς και τη σημαντικότητα του λευκώματος αυτού και ανέλαβε μαζί με το προσοντούχο προσωπικό του τη γλωσσική και καλλιτεχνική επιμέλεια, τον γραφιστικό σχεδιασμό και την εκτύπωση της έκδοσης. Ευχαριστώ, επίσης, τη συνάδελφο Μαρίνα Ροδοσθένους-Μπαλάφα, μέλος της Aκαδημαϊκής Eπιτροπής της Έδρας, για την άψογη συνεργασία που είχαμε ως προς την υλοποίηση τόσο της έκθεσης όσο και της έκδοσης των φωτογραφιών. Τέλος και όχι λιγότερο σημαντικό, ευχαριστώ θερμά τον Λεύκιο Ζαφειρίου, ο οποίος επέτρεψε στην Έδρα να χρησιμοποιήσει αφιλοκερδώς το πολύτιμο φωτογραφικό υλικό του, του οποίου η αξία είναι ούτως ή άλλως ανεκτίμητη για την πολιτισμική κληρονομιά μας. Δρ Αιμίλιος Α. Σολωμού Ιστορικός Προλογικό Σημείωμα Διευθυντή Έδρας UNESCO Πανεπιστημίου Λευκωσίας

12 είσαι σ’ έναν τόπο χωρίς όνομα υπάρχει ακόμη αυτό το κομμάτι από το ψηφιδωτό ό,τι απόμεινε από την παλαιική θλιμμένη ομορφιά Παναγία της Κανακαριάς, Λεύκιος Ζαφειρίου Η παρούσα έκδοση αποτελεί μια περιδιάβαση στην κατεχόμενη γη της Κύπρου και είναι απότοκο των εκθέσεων φωτογραφίας του Λεύκιου Ζαφειρίου, «Κατεχόμενη Κύπρος… μια περιδιάβαση», που πραγματοποιήθηκαν κατά τα έτη 2015 και 2016 στην Κύπρο και την Ελλάδα. Μια περιήγηση ιδωμένη με τα μάτια και την ποιητική ευαισθησία του συγγραφέα Ζαφειρίου, όπως τη βίωσε τα δύο χρόνια που δούλεψε ως φιλόλογος στο Γυμνάσιο Ριζοκαρπάσου. Αναφέρομαι στην περίοδο 2004-2006, όταν λόγοι πέρα από τη δική του θέληση τού απαγόρευσαν να ξαναεπισκεφτεί τα μέρη αυτά. Απόφαση του ψευδοκράτους, μετά από σοβαρή μετωπική σύγκρουση που δέχτηκε από ιδιωτικό όχημα στις κατεχόμενες περιοχές. Με τη βοήθεια, ωστόσο, ενός Τουρκοκύπριου περαστικού μπόρεσε να απεγκλωβιστεί από το αυτοκίνητό του και να επικοινωνήσει με τις ελεύθερες περιοχές, ώστε τα Ηνωμένα Έθνη μετά από ώρες να δώσουν την άδεια να οδηγηθεί με ασθενοφόρο σε νοσοκομείο στην κατεχόμενη Αμμόχωστο. Γεγονότα, λοιπόν, οξύμωρα που δείχνουν την αδικία αλλά την ίδια στιγμή προβάλλουν την ανθρώπινη διάσταση. Πριν από το ατύχημα ο Λεύκιος Ζαφειρίου μπόρεσε όχι μόνο να τραβήξει σπάνιο φωτογραφικό υλικό από αρχαιολογικά, βυζαντινά και νεότερα μνημεία, αλλά και από πρόσωπα όλων των ηλικιών, που ως κοινό στοιχείο έχουν τον «εκούσιο» εγκλωβισμό τους στην ίδια την πατρίδα τους. Άλλο ένα σχήμα οξύμωρο, αφού εύλογα διερωτάται κανείς πώς γίνεται μία ανθρώπινη ψυχή, της οποίας ίδιο χαρακτηριστικό είναι η ελευθερία, να επιλέγει τον περιορισμό, που συχνά αυτός συνοδεύεται με λοιδορία. Ο Λεύκιος είχε τον χρόνο, όταν του επιτρεπόταν να διανυκτερεύει στα κατεχόμενα, να συναναστρέφεται με αυτές τις ψυχές, των οποίων η δύναμη αλλά και ο πόνος μπόρεσαν να του απελευθερώσουν την ποιητική του φωνή, που για σχεδόν δύο δεκαετίες είχε σωπάσει. Εισαγωγή

13 Έτσι κυκλοφόρησε τον Μάρτιο του 2007 από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, την ποιητική του συλλογή «Η θλίψη του απογεύματος» την οποία αφιέρωσε σ’ αυτές τις γυναίκες ηρωίδες, στα πρόσωπα των οποίων η αξιοπρέπεια και η περηφάνια είναι εμφατικές, ωστόσο στην ψυχή τους «ρεμβάζει», όπως λέει ο ίδιος η «θλίψη». Πρόκειται, μεταξύ άλλων, για τις γυναίκες της Καρπασίας και ειδικά για τη Δάφνη, τη Γιαννούλα, την Ελένη, τη Μαρούλα και τη Σοφία. Θα ήθελα να εκφράσω τις ειλικρινείς μου ευχαριστίες στον κ. Σολωμού, τον Διευθυντή της Έδρας UNESCO, o οποίος έκρινε σημαντικό να εντάξει την Έκθεση Φωτογραφίας «Κατεχόμενη Κύπρος» ως την κατακλείδα στις εκδηλώσεις που οργάνωσε η Έδρα για τη δεκάχρονη πορεία της στο Πανεπιστήμιο Λευκωσίας και να προχωρήσει στην έκδοση του λευκώματος σε συνεργασία με το Γραφείο Τύπου και Πληροφορίων και το Τμήμα Παιδαγωγικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Λευκωσίας. Θερμές ευχαριστίες οφείλουμε, επίσης στη Διεύθυνση και το προσωπικό του Γραφείου Τύπου και Πληροφορίων, που αγκάλιασε με μεγάλη προθυμία την ιδέα δημοσίευσης του λευκώματος και εργάστηκε για την υλοποίησή του. Τέλος, ευγνωμοσύνη οφείλω στον αγαπητό συνάδελφο και φίλο Λεύκιο Ζαφειρίου που ανιδιοτελώς εμπιστεύτηκε το πολύτιμο και σπάνιο φωτογραφικό του υλικό στο Πανεπιστήμιο Λευκωσίας. Μαρίνα Ροδοσθένους-Μπαλάφα Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας και Μέλος της Ακαδημαϊκής Επιτροπής της Έδρας Unesco του Πανεπιστημίου Λευκωσίας

14 Αρκετές φωτογραφίες είχαν δημοσιευθεί πρώτη φορά σε δύο αφιερώματα στο περιοδικό Αντί του Χρήστου Γ. Παπουτσάκη στις 6 Μαΐου 2005 με το ψευδώνυμο Giovanni Meli και στο ένθετο της εφημερίδας Καθημερινή Επτά Ημέρες με επιμέλεια του Κωστή Λιόντη στις 9 Οκτωβρίου 2005 με το ψευδώνυμο Τότης Μάνος. Το οδοιπορικό στην κατεχόμενη Κύπρο σε αρκετά σημεία ακολουθούσε μια διαφορετική διαδρομή που δεν ανταποκρινόταν στην πραγματική για ευνόητους λόγους αφού δίδασκα τότε στο Γυμνάσιο του κατεχόμενου Ριζοκαρπάσου, το οποίο επαναλειτούργησε ύστερα από είκοσι εννέα χρόνια. Για τον ίδιο ακριβώς λόγο χρησιμοποίησα και στα δύο δημοσιεύματα ψευδώνυμα, στο δεύτερο μάλιστα παραπέμπω στο δημοσίευμα του πλασματικού G. Meli. Ο Παπουτσάκης στο εισαγωγικό κείμενό του γράφει πως για το ένθετο με τις φωτογραφίες «φίλος Ιταλός επισκέφθηκε πριν από έναν μήνα την κατεχόμενη Κύπρο και με τον φωτογραφικό φακό αποτύπωσε την αδιάψευστη εικόνα που παρουσιάζουν σήμερα νεκροταφεία, σχολεία, βυζαντινά μνημεία και οι ξακουστές αρχαιότητες στην Έγκωμη. Τα μνημεία είναι η αποτύπωση της μνήμης των περασμένων εποχών και μαρτυρούν τον μόχθο∙ είναι σημάδια της δημιουργικής έμπνευσης των ανθρώπων ενάντια στον σκοταδισμό και την ιστορική αμνησία». Ο Κωστής Λιόντης στο εισαγωγικό κείμενό του επισημαίνει τον ρόλο που διαδραμάτισε η Επιτροπή Προστασίας Πολιτιστικής Κληρονομιάς Κύπρου. Ηγετική πα- ρουσία στην Επιτροπή, η αρχαιολόγος Μαρία Αναγνωστοπούλου, είχε μεταμορφώσει το σπίτι της στην οδό Σκουφά σε δραστήριο κέντρο ενημέρωσης του Τύπου, ενώ με τακτικές επίσημες εκθέσεις κρατούσε ενήμερη και την UNESCO. Οι εκθέσεις φωτογραφιών από το Πανεπιστήμιο Λευκωσίας-Έδρα UNESCO στην Πύλη Αμμοχώστου στις 2 Δεκεμβρίου 2015 και στο Σπίτι της Κύπρου στην Αθήνα στις 9 Ιουνίου 2016, περιλάμβαναν για πρώτη φορά υλικό από τη ζωή στα σχολεία του Ριζοκαρπάσου, των εγκλωβισμένων στο Ριζοκάρπασο, την Αγία Τριάδα και το Λεονάρισσο. Το φωτογραφικό υλικό καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος της κατεχόμενης Κύπρου από τον Απόστολο Ανδρέα-Κάστρος μέχρι το Βουνί, την περίοδο 2004-2006. Σημαντικά μνημεία δεν στάθηκε δυνατόν να τα επισκεφθώ στη συνέχεια (αρμενικά, μαρωνίτικα κ.ά.), επειδή το οδοιπορικό διακόπηκε, εξαιτίας του σοβαρού τραυματισμού μου σε τροχαίο ατύχημα, τον Μάρτιο του 2006, με εξαίρεση την τελευταία επίσκεψή μου στο Γυμνάσιο Ριζοκαρπάσου το καλοκαίρι του 2006 και την επιστροφή μου στη Λευκωσία χάρη στη βοήθεια του Τουρκοκύπριου σκηνοθέτη Γιουτζιέλ Κιοσέογλου. Σημείωμα του Λεύκιου Ζαφειρίου (2021)

15 Αρκετά μνημεία έχουν συντηρηθεί τα τελευταία χρόνια από τη Δικοινοτική Τεχνική Επιτροπή Πολιτιστικής Κληρονομιάς και έργα τέχνης που είχαν κλαπεί από αρχαιοκάπηλους έχουν επιστραφεί στην Κύπρο. Άλλα έχουν καταστραφεί οριστικά, όπως το Μοναστήρι της Αυγασίδας του 12ου και 15ου αιώνα, και άλλα χρήζουν άμεσης συντήρησης. Ιδιαίτερα. η καταστροφή της Μονής της Παναγίας στην Αυγασίδα ας είναι η τελευταία τραγική ανάμνηση των όσων διαδραματίστηκαν στην Κύπρο το καλοκαίρι του 1974. Η εισβολή της Τουρκίας αποτελεί διεθνές έγκλημα και παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (βίαιη εκδίωξη του αυτόχθονου πληθυσμού, εποικισμός τού υπό τουρκική κατοχή εδάφους της Κυπριακής Δημοκρατίας, καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς κ.ά.). Είναι μία πραγματικότητα που συνιστά την τραγική πτυχή της νεότερης ιστορίας μας. Τέλος θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου σε όλους όσοι βοήθησαν, ο καθένας με τον δικό του τρόπο, στην υλοποίηση αυτής της έκδοσης. Ιδιαίτερες ευχαριστίες στην Ευρυδίκη Αρχοντίδου για την καθοριστική συμβολή της, στον φίλο Χρίστο Αβρααμίδη για την πολύτιμη βοήθειά του στο φωτογραφικό υλικό και στην Αντωνία Σωκράτους Πεδόνε για την επιμέλεια της έκδοσης. Θέλω θερμά να ευχαριστήσω την Ισμήνη Χαχολιάδου στην οποία οφείλεται η οργάνωση και επιμέλεια της έκθεσης στην Πύλη Αμμοχώστου στη Λευκωσία το 2015 και στο Σπίτι της Κύπρου στην Αθήνα το 2016.

16 νιώσανε πάνω τους μαβιά μεγάλα τα μάτια της ολόκληρης καταστροφής Σαλαμίνα της Κύπρος, Γιώργος Σεφέρης

17

18 Δάφνη Αρχοντούς Ριζοκάρπασο

19 - Πλησίαζαν Χριστούγεννα, τέσσερις μήνες από τότε που ήρθαν τα τανκ κι έζωσαν το χωριό. Έμεινε ο στρατός και περιπολούσαν στους δρόμους, νωρίς το απόγευμα κλειδωνόμασταν στα σπίτια. Δεν μπορούσες να πας πουθενά κι ήμασταν με την ψυχή στο στόμα… ο φόβος μην έρθουν και πάρουν τα κορίτσια. Έτσι ζούσαμε, χωρίς να ξέρουμε πώς θα ξημέρωνε η άλλη μέρα. Η φωνή της έχει έναν πένθιμο τόνο, αφηγείται περιστατικά που τη βασανίζουν χρόνια τώρα. ‘Ερχονται στον ύπνο της εφιάλτες, όσα πέρασε και ζει σε μιαν άχρονη πραγματικότητα, χωρίς αρχή και τέλος. Στο πρόσωπο οι ρυτίδες, σαν χαραγμένες από αδέξιο χέρι, περιβάλλουν τα δυο της μάτια. Ακούγονται έξω στην αυλή τα πουλιά, περιστέρια βολτάρουν γύρω απ’ το παλαιικό σπίτι με τις καμάρες και δυο μπαίνουν στον ηλιακό. - Ντύναμε τις κόρες μας μ’ αντρικά ρούχα κι όταν πηγαίναμε στον καφενέ να πάρουμε τα τρόφιμα που μας έφερνε ο Ερυθρός Σταυρός, τις κρύβαμε στο πατάρι. Και μας κοιτούσαν οι στρατιώτες καχύποπτα, τι παίρναμε και τι βάζαμε στα καλάθια και φεύγαμε. Τι ζωή κι αυτή να ’σαι ξένη στον τόπο σου, με ξένους στρατιώτες να κάνουν κουμάντο. Αυτή τη σκλαβιά μέσα μας, στον τόπο μας, πώς να την αντέξεις χωρίς πληρωμή, που σε σακατεύει μέρα με τη μέρα σαν γάγγραινα.

20 Βλέπουμε μια γυναίκα ντυμένη ατημέλητα, με την παραδοσιακή κυπριακή ενδυμασία, ξεθωριασμένη. Κάθεται σε μια καρέκλα μ’ ένα γατί στα γόνατά της. Θα ’χει περάσει τα ογδόντα. Έξω, στην αυλή, πολλά περιστέρια, μάς τα δείχνει με μιαν αθωότητα παιδιού. Τριγυρνούν από πάνω μας. - Αυτά μου κάνουν παρέα άμα δειλινιάσει και περιμένω την Παναγιώτα να πιούμε καφέ. Ύστερα κάθεται με σταυρωμένα χέρια στην καρέκλα και βλέπεις τη θλίψη στα μάτια της, στο χαμόγελο και στο μαύρο φόρεμά της. Νιόβη Χριστοφόρου Λεονάρισσο

21 - Το βράδυ 25 Αυγούστου του 1974 που έφτασαν τα τανκ στο χωριό ήμασταν στην ταράτσα και βλέπαμε τα φώτα. Ήταν εκκωφαντικός ο θόρυβος που έκαναν όσο πλησίαζαν. Τα τανκ περνούσαν από τον κεντρικό δρόμο του χωριού προς τα καφενεία και την εκκλησία. Χτες έξι οπλισμένοι από τη Γαληνόπορνη ήρθαν και έκαναν έρευνα στο σπίτι και πήραν φωτογραφίες από το άλμπουμ. Ο Γιαννάκης είναι άφαντος ακόμη. Την άλλη μέρα ξημερώματα πριν τις πέντε φώναζαν από τα μεγάφωνα ενός στρατιωτικού τζιπ να συγκεντρωθούμε στην αυλή τής εκκλησίας. Να βλέπεις τους συγχωριανούς στο πρώτο φως της μέρας, παιδιά, γυναίκες κι άντρες να φτάνουν στην αυλή. Μας είχαν περικυκλώσει αμέτρητοι στρατιώτες κι είχαν τα όπλα τους στραμμένα σε μας. Είχαμε ακούσει πως έγιναν τις τελευταίες μέρες πολλά εγκλήματα στα χωριά της Μεσαορίας. Εκτελέσεις και βιασμοί. Μας χώρισαν τις γυναίκες από τους άντρες και μας έβαλαν να γονατίσουμε. Απέναντι μας στέκονταν οι άντρες. Τους έβλεπα κατάχλωμους και μού ‘ρθε μεγάλη λύπηση, που μας κοιτούσαν ανήμποροι και περίλυποι. Πρώτη φορά έβλεπα τόσα όπλα να μας σημαδεύουν. Είπαν σε μας τις γυναίκες να πάμε στα σπίτια μας και πως οι άντρες θα ερχόντουσαν σε λίγο. Τους πήραν αιχμαλώτους. Μείναμε μόνες με την κόρη μου. Μαρούλα Λιασή Αγία Τριάδα

22 Σάββας Λιασής Αγία Τριάδα

23 - Στις 2 Ιουλίου του 2014 περιμέναμε στο σπίτι, στο κατεχόμενο χωριό μας, τα οστά του Γιαννάκη για την κηδεία. Έχουν περάσει σαράντα χρόνια από τότε. Ήρθε και η κόρη μου με τα παιδιά της από την Ολλανδία όπου ζούσε. Ο Γιαννάκης ερχόταν στα όνειρά μου κι η μορφή του πάντα με ακολουθεί. Θυμάμαι όταν πήγε στο Δημοτικό και μάθαινε να διαβάζει τις πρώτες λέξεις και το βράδυ έκρυβε το αναγνωστικό να μην το χάσει. Και την άλλη φορά που πήγαμε τα παιδιά στην αρχαία Σαλαμίνα και γινόντουσαν ανασκαφές, είχαν βρει και το αρχαίο θέατρο. Αργότερα το είχαν αναστηλώσει κι οι μαθητές του Γυμνασίου Αμμοχώστου ανέβασαν τον Οιδίποδα Τύραννο. Έχω κρατήσει στη μνήμη μου από το ανεύρετο πρόσωπό του τα καστανά μαλλιά του, τα καστανά μάτια και το χαμόγελό του.

24 Στο σπίτι της οικογένειας στην Αγία Τριάδα Καρπασίας περιμένουν την επιστροφή τού Γιαννάκη Λιασή ο πατέρας, η μητέρα κι η αδελφή του. Ο κύριος Σάββας, η κυρία Μαρούλα και η Τούλα, μαζί με τον ιερέα απ’ το Ριζοκάρπασο, τον πατέρα Ζαχαρία, θα καλωσορίσουν τον νεκρό. Γιαννάκης Λιασής Αγία Τριάδα

25 Μ’ ευλάβεια και με λύπη και όπως γράφει σε στίχους η αδελφή του: ...κοίταξα το ρολόι σου σιωπηλά και είδα την ώρα να σταματάει... το τοπίο επιμένει διακριτικά για εκείνους που τολμούν να πέφτουν για την ελευθερία.

26 Γιαννούλα Αχιλλέως Ριζοκάρπασο Κυριάκος Αχιλλέως Ριζοκάρπασο

27 ...Δεν θα επιτρέψουν τη λειτουργία του Λυκείου. Δεν έχουν έρθει οι μαθητές της Δ’ τάξης. Επίσκεψη στην κυρία Γιαννούλα. Λείπει ο Κυριάκος, βλέπω τον Συνέση... Κλαίει η κυρία Γιαννούλα για τα παιδιά· τους είπαν να μην πάνε στο σχολείο… Λεύκιος Ζαφειρίου, 1η Σεπτεμβρίου 2005 Χρίστος Αχιλλέως Ριζοκάρπασο

28 Χωμιανή Κιλλά, Βασιλική Σώττου, Χριστίνα Πάουρου Ριζοκάρπασο

29 Χάσαμε τον τόπο μας Θαύμα να εγένετο δεν επανέρχεται Τα λόγια ανήκουν στον ζωγράφο Αδαμάντιο Διαμαντή από μια συζήτησή μας το 1991

30 Ο Γιάννης Αρχοντούς είναι ο άνθρωπος που με βοήθησε στον εντοπισμό και τη φωτογράφιση των περισσοτέρων τόπων και μνημείων από το Ριζοκάρπασο μέχρι τον Απόστολο Ανδρέα-Κάστρος. Γιάννης Αρχοντούς Ριζοκάρπασο

31 Kι ο κόσμος ο Αρχαϊκός σαν να ξυπνούσε μέσα σ’ αυτό το σκηνικό με τα κυκλάμινα στον κήπο, αυτάρκης στο πέπλο της φαντασίας… Κι όλα αυτά τα χρόνια ένας αόρατος μηχανισμός καταστρέφει ακόρεστα ό,τι θα θύμιζε τον Κόσμο της Κύπρου… Χρυστάλα Λεβέντη Ριζοκάρπασο

32 Ελένη Λεβέντη Ριζοκάρπασο

33 Ο Ανδρέας Χάρπας με βοήθησε στη φωτογράφιση βυζαντινών εκκλησιών σε δύσβατες περιοχές γύρω από το Ριζοκάρπασο. Αντρέας Χάρπας Ριζοκάρπασο

34 και πολλά επικράνθη θωρώντα το τόσον όμορφον νησσίν και ήτον έρημον. Χρονικόν, Λεόντιος Μαχαιράς Εξακολουθεί μέχρι σήμερα να ασκεί τα θρησκευτικά του καθήκοντα στον Απόστολο Ανδρέα, στο Ριζοκάρπασο και στην Αγία Τριάδα. Πατήρ Ζαχαρίας

35 Παναγιώτης Μίτσαρος νεωκόρος εκκλησίας Ριζοκάρπασο

36 Παλιότερα ο χρόνος σε μυρωμένα γιασεμιά εκάθετουν Δήλωση της μάνας του Γρηγόρη Αυξεντίου λίγο πριν πεθάνει, Λεύκιος Ζαφειρίου Παναγιώτα Κανακά Λεονάρισσο

37 Μένω κάπου δύο ώρες στο σπίτι της κυρίας Παναγιώτας στο Λεονάρισσο. Μου αφηγείται τα περιστατικά του βίου της όλα αυτά τα πέτρινα χρόνια, πως φύραναν σιγά σιγά οι μαθητές κι έκλεισε το σχολείο, πως είδε την καταστροφή του ψηφιδωτού στην Παναγία της Κανακαριάς στη Λυθράγκωμη, όταν πήγε με τη Σαλιμέ τη φίλη της για ν’ ανάψει ένα κερί, όπως πήγαινε συχνά και κρυφά για να μην την δουν. Η μάνα της, η κυρία Κούλα, σχεδόν δεν μιλά, μόνο όταν ακούει θόρυβο έξω στον δρόμο κάτι σιγομουρμουρίζει. Μου εξηγεί η κυρία Παναγιώτα: - Ο φόβος, είμαστε μόνες κι έτσι αντιδρά. Από φόβο. Κάθεται και μου λέει γιατί δεν έφυγε, μου εξηγεί το καθετί λεπτομερώς, για τον πατέρα της που δεν έφυγε απ’ το χωριό, περιμένοντας πως θα ’ρθουν καλύτερες μέρες, και πέθανε στο σπίτι του. - Να μείνουμε κόρη μου, να μεν χάσουμεν τέλεια τον τόπο μας. Θυμάται όταν είχαν μαζέψει τα γυναικόπαιδα για να τα εκτελέσουν. Ήρθε ένας Τουρκοκύπριος, ήταν δικαστής, μπήκε στη μέση και δεν τους άφησε. Με δυσκολία, γιατί λέγονταν διάφορα που δεν ήταν αλήθεια. Μια πρόφαση έψαχναν για να τους ξεκάνουν. - Έχει πεθάνει εδώ και μερικά χρόνια, ερχόταν και μας μας έβλεπε. Η θλίψη είναι βαθιά χαραγμένη στο πρόσωπό της. - Είναι ώρες που νιώθω να πνίγομαι. Τι έκαμα εγώ που έμεινα; Όλα πήγαν χαμένα. Έχει σκύψει το κεφάλι της, ύστερα το ανασηκώνει πολύ αργά και ψιθυρίζει: - Έκαμά το για τον τόπο μου.

Made with FlippingBook

RkJQdWJsaXNoZXIy MTUzMzM1NQ==