Αγρότης, τεύχος 482

35 A Γ Ρ Ο Τ Η Σ 2 0 2 1 / T E Υ Χ Ο Σ 4 8 2 ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ Θαλάσσιες βιοτοξίνες Μαρία Εμμανουήλ Κτηνιατρικός Λειτουργός Κτηνιατρικές Υπηρεσίες Οι θαλάσσιες βιοτοξίνες είναι τοξίνες που παράγονται σε πολύ μικρές ποσότητες, από ορισμένα είδη μικροφυκών, τα οποία συναντώνται φυσιολογικά σε θαλάσσια ύδατα. Ορισμένες συνθήκες, όπως ο συνδυασμός αυξημένων θερμοκρασιών, ηλιοφάνειας και νερών πλούσιων σε θρεπτικές ουσίες μπορούν να οδηγήσουν στη ραγδαία αναπαραγωγή τουφυτοπλαγκτού. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται άνθιση και ο όρος χρησιμοποιείται για να εκφράσει τον χρωματισμό του νερού σε υδάτινα οικοσυστήματα, λόγω της αυξημένης συγκέντρωσης φυτοπλαγκτού και των χρωστικών που περιέχει. Στις περισσότερες περιπτώσεις οι πληθυσμιακές εξάρσεις του φυτοπλαγκτού δεν δημιουργούν προβλήματα στο περιβάλλον και στον άνθρωπο. Αντίθετα, μπορεί να είναι ωφέλιμες στις υδατοκαλλιέργειες και στην αλιεία, δεδομένου ότι το φυτοπλαγκτόν αποτελεί τροφή για τα οστρακοειδή μαλάκια (οστρακοειδή με αρθρωτό κέλυφος όπως στρείδια, αχιβάδες και μύδια) που τρέφονται φιλτράροντας το νερό, και για τις προνύμφες ορισμένων ψαριών. Σε ορισμένες, όμως, περιπτώσεις η άνθιση του φυτοπλαγκτού μπορεί να έχει δυσμενείς επιπτώσεις στο περιβάλλον και στη δημόσια υγεία. Αυτό συμβαίνει διότι ορισμένα είδη φυτοπλαγκτού, σε ποσοστό μικρότερο από 0,02% των μικροφυκών που παρουσιάζουν πληθυσμιακές εξάρσεις, παράγουν τοξίνες. Οι τοξίνες αυτές μπορεί να προκαλέσουν τροφικές δηλητηριάσεις στον άνθρωπο με την κατανάλωση οστρακοειδών και ψαριών που έχουν συσσωρευμένες τοξίνες. Αυτές οι ανθίσεις επειδή αποτελούν κίνδυνο για τη δημόσια υγεία συνήθως αναφέρονται ως «επιβλαβείς ανθίσεις φυκών» (Harmful Algal Blooms-HAB) . Κατά τη διάρκεια της έντονης πληθυσμιακής αύξησης των επικίνδυνων μικροφυκών, το νερό μπορεί να αποκτήσει διάφορους χρωματισμούς και αποχρώσεις με πιο συνηθισμένο τον ερυθρό (ερυθρές παλίρροιες). Ο όρος «ερυθρά παλίρροια» που χρησιμοποιείται συχνά, προέρχεται από το γεγονός ότι ένας τεράστιος αριθμός μικροοργανισμών εμφανίζεται ως ερυθρές ραβδώσεις στην επιφάνεια του νερού. Άλλοι χρωματισμοί που μπορεί να εμφανιστούν είναι ο καφέ, ο κίτρινος, ο πράσινος και ο μπλε ανάλογα με τον τύπο των πρωτίστων, το βάθος και τη συγκέντρωσή τους. Η πρώτη γραπτή αναφορά για το φαινόμενο της ερυθράς παλίρροιας αναφέρεται στην Παλαιά Διαθήκη όπου ο ποταμός Νείλος της Αιγύπτου βάφτηκε κόκκινος και τα ψάρια θανατώθηκαν. «Μωυσῆς καὶ ᾿Ααρών, καθάπερ ἐνετείλατο αὐτοῖς Κύριος καὶ ἐπάρας τῇ ράβδῳ αὐτοῦ ἐπάταξε τὸ ὕδωρ τὸ ἐν τῷ ποταμῷ ἐναντίον Φαραὼ καὶ ἐναντίον τῶν θεραπόντων αὐτοῦ καὶ μετέβαλε πᾶν τὸ ὕδωρ τὸ ἐν τῷ ποταμῷ εἰς αἷμα. καὶ οἱ ἰχθύες οἱ ἐν τῷ ποταμῷ ἐτελεύτησαν, καὶ ἐπώζεσεν ὁ ποταμός, καὶ οὐκ ἠδύναντο οἱ Αἰγύπτιοι πιεῖν ὕδωρ ἐκ τοῦ ποταμοῦ, καὶ ἦν τὸ αἷμα ἐν πάσῃ γῇ Αἰγύπτου…» (Παλαιά Διαθήκη, Έξοδος 7:20-21). Σε αυτή την περίπτωση, η πληθυσμιακή αύξηση ενός μη τοξικού είδους φυκών δημιούργησε ανοξικές συνθήκες με αποτέλεσμα τον θάνατο των ψαριών. Τα οστρακοειδή μαλάκια είναι διηθηματοφάγα, δηλαδή παίρνουν την τροφή τους αντλώντας νερό μέσω του συστήματός τους και φιλτράροντας τους μικροοργανισμούς. Τα οστρακοειδή μαλάκια για να εξασφαλίσουν αρκετή τροφή για το γεύμα τους πρέπει να φιλτράρουν έναν τεράστιο όγκο νερού που περιέχει εκατομμύρια από αυτά τα φυτά. Τα μικροφύκη αποτελούν πηγή τροφής για αυτά, και οι επιβλαβείς ανθίσεις φυκών δημιουργούν πληθώρα τροφίμων. Όταν τα οστρακοειδή καταναλώσουν μικροφύκη που παράγουν τοξίνες, αυτές παραμένουν στο σύστημά τους, χωρίς όμως να αποτελούν κίνδυνο για τα ίδια. Οι τοξίνες συσσωρεύονται στα οστρακοειδή σε επίπεδα που μπορεί να προκαλέσουν ασθένεια ή θάνατο σε ανθρώπους και σε άλλα θηλαστικά που τα καταναλώνουν. Το μαγείρεμα παρόλο που καταστρέφει τα μικροφύκη που παράγουν τις τοξίνες δεν μπορεί να καταστρέψει τις τοξίνες, και έτσι αυτές παραμένουν στον ιστό των οστρακοειδών. Οι θαλάσσιες φυκοτοξίνες χωρίζονται σε τοξίνες των οστρακοειδών και σιγκουατοξίνες. Οι τοξίνες των οστρακοειδών διακρίνονται σε: 1. παραλυτικές τοξίνες 2. διαρροϊκές τοξίνες 3. αμνησιακές τοξίνες 4. νευροτοξικές τοξίνες και 5. τοξίνες αζασπειροξέων Οι βιοτοξίνες αυτές μπορούν να προκαλέσουν διαρροϊκά, νευροτοξικά, παραλυτικά και αμνησιακά επεισόδια ή ακόμα και θάνατο έπειτα από την κατανάλωση διθύρων μαλακίων που τρέφονται με πλαγκτόν το οποίο περιέχει αυτές τις τοξίνες. Οι σιγκουατοξίνες προκαλούν δηλητηρίαση σιγκουατέρα (cinguatera). Η δηλητηρίαση σιγκουατέρα (CFP-Ciguatera Fish Poisoning) προκαλείται από την κατανάλωση υποτροπικών και τροπικών θαλάσσιων σαρκοβόρων ψαριών που έχουν συσσωρεύσει σιγκουατοξίνες μέσω της θαλάσσιας τροφικής αλυσίδας. Ανάλογα με τα συμπτώματα που παρατηρούνται στον άνθρωπο έπειτα από την κατανάλωση οστρακοειδών που τράφηκαν με τοξικό φυτοπλαγκτόν διακρίνονται οι ακόλουθοι τύποι δηλητηριάσεων: Παραλυτική δηλητηρίαση από οστρακοειδή (Paralytic Shellfish Poisoning-PSP) Στον άνθρωπο η παραλυτική δηλητηρίαση από οστρακοειδή προκαλείται από κατανάλωση οστρακοειδών που περιέχουν παραλυτικές τοξίνες. Αυτές οι τοξίνες συσσωρεύονται στα οστρακοειδή που τρέφονται με μικροφύκη που παράγουν αυτές τις τοξίνες. Τα συμπτώματα δηλητηρίασης του ανθρώπου με παραλυτικές τοξίνες ποικίλλουν από ένα ελαφρύ μυρμήγκιασμα ή μούδιασμα έως την πλήρη παράλυση τουαναπνευστικού. Σε θανατηφόρες περιπτώσεις, η αναπνευστική παράλυση παρατηρείται μέσα σε 2 έως 12 ώρες από την κατανάλωση τροφής με παραλυτικές τοξίνες. Οι παραλυτικές τοξίνες (PSP) είναι μια ομάδα 21 στενά συγγενών τετραϋδροπουρινών. Η πρώτη παραλυτική τοξίνη (PSP) που χαρακτηρίστηκε χημικά ήταν η σαξιτοξίνη (STX). Οι διάφορες παραλυτικές τοξίνες (PSP) διαφέρουν σημαντικά ως προς την τοξικότητα. H σαξιτοξίνη είναι η πιο τοξική. Οι παραλυτικές τοξίνες παράγονται κυρίως