Αγρότης, τεύχος 481

A Γ Ρ Ο Τ Η Σ 2 0 2 1 / T E Υ Χ Ο Σ 4 8 1 61 ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ Η περιοχή της Μόρφου έναν αιώνα πριν Η περιοχή της Μόρφου στις αρχές του 20 ου αιώνα αποτελούσε ίσως την πιο σημαντική γεωργική περιοχή της Κύπρου, με πολύ προσοδοφόρες ξηρικές καλλιέργειες που θεωρούνταν παράδοση για την ευρύτερη περιοχή. Αρχής γενομένης από το παρόν τεύχος και για τα επόμενα, θα ταξιδέψουμε νοερά έναν αιώνα πριν, για να γνωρίσουμε τις παραδοσιακές καλλιέργειες της περιοχής της Μόρφου με βάση τις καταγραφές των ανθρώπων που τις έζησαν. Στάλω Κωνσταντίνου Ανώτερη Λειτουργός Γεωργίας Τμήμα Γεωργίας Ο πατέρας μου κατάγεται από το κατεχόμενο χωριό του διαμερίσματος Μόρφου, την Κατωκοπιά. Μεγαλώνοντας μου άρεσε πολύ να ακούω από τον πατέρα και τη γιαγιά μου τις λεπτομέρειες για την πλούσια γεωργική ιστορία του χωριού μας. Μέσα από τις αφηγήσεις της γιαγιάς μου έμαθα από μικρή για την οικονομική σημασία της αρτυσιάς στις αρχές του εικοστού αιώνα, την καλλιέργεια του μαυρόκοκκου, τα «κακά του λιναρκού» και τα γιατροσόφια του γλυκάνισου. Οι ιστορίες που άκουγα στις προσφυγικές γειτονιές με συνάρπαζαν. Η λαογραφία, οι δεισιδαιμονίες, τα έθιμα και οι παραδόσεις μας ήταν κάτι που μου κινούσε ανέκαθεν το ενδιαφέρον και ήθελα πάντα να μάθω κάτι περισσότερο... Η συνηθισμένη φράση της γιαγιάς μου «….οι πρωτινοί κόρη μου…» ήταν πάντα η αρχή για ένα μεγάλο ταξίδι γνώσης για μένα. Η γεωργία της Κύπρου στις αρχές του 20 ου αιώνα λοιπόν, και κυρίως στην περιοχή της κατεχόμενης Μόρφου, οι καλλιέργειες που εξαφανίστηκαν και οι άνθρωποι πίσω από αυτές, ήταν για μένα αρχικά μια ευχάριστη ερασιτεχνική δραστηριότητα. Σταθμός στη ζωή μου, τοΑρχείοΠροφορικής Παράδοσης στο Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών όπου πέρασα πολλές ώρες ακούγοντας τους πρόσφυγες να περιγράφουν την περιοχή της Μόρφου του 1920, του 1930, του 1940 και του 1950. Στις ώρες που ασχολήθηκα στο Κέντρο, έκλαψα με τις λύπες και τα βάσανα των προσφύγων, γέλασα με τις ευφάνταστες ιστορίες και τα καμώματά τους, συγκινήθηκα με τα τραγούδια και τα ποιήματά τους και άκουσα προσεκτικά τις λεπτομερείς περιγραφές των γεωργικών ασχολιών τους. Αυτές οι ακροάσεις υπήρξαν καθοριστικές στην απόφασή μου να μελετήσω σε βάθος τις καλλιέργειες της περιοχής που χάθηκαν καθώς και άλλες ασχολίες των κατοίκων της περιοχής αυτής. Αισθάνομαι την υποχρέωση να γράψω τις ιστορίες των ανθρώπων που γεννήθηκαν, μεγάλωσαν, παντρεύτηκαν και έζησαν στα κατεχόμενα χωριά τους και έμελλε να κλείσουν τον κύκλο της ζωής τους μέσα στον πόνο, την απώλεια και την προσφυγιά. Πρέπει να ακουστούν οι φωνές των ανθρώπων οι οποίοι διηγούνταν τις ιστορίες τους αγναντεύοντας τα κατεχόμενα σπίτια τους, από τα γειτονικά χωριά που τους φιλοξενούσαν «προσωρινά», με μια απίστευτη αξιοπρέπεια που με συγκλονίζει ακόμα… Ως επόμενες γενιές οφείλουμε να γνωρίζουμε την ιστορία του τόπου μας, τα ήθη, έθιμα και τις παραδόσεις μας. Στα επόμενα τεύχη θα μοιραστώ μαζί σας μερικές από τις γνώσεις που απέκτησα στη νοητική και ηχητική περιδιάβασή μου στα χωριά του διαμερίσματος Μόρφου που αφορούν τη ζωή, έναν περίπου αιώνα πριν…. Τα χωριά του διαμερίσματος Μόρφου της Επαρχίας Λευκωσίας (Κατωκοπιά, Πάνω και Κάτω Ζώδια, Αργάκι, Αστρομερίτης Περιστερώνα, Ορούντα, Ακάκι και Αυλώνα) αποτελούσαν ίσως την πιο σημαντική γεωργική περιοχή της Κύπρου πριν την τουρκική εισβολή του 1974. Κατά το τέλος του 19 ου και αρχές του 20 ου αιώνα, η ευρύτερη περιοχή Μόρφου παρήγε σιτηρά (σιτάρι και κριθάρι), λινάρι, κύμινο (αρτυσιά), μαυρόκοκκο, μποστανικά, γλυκάνισο, σησάμι, πατάτες, φασόλια και κουκιά. Οι καλλιέργειες στις αρχές του 20 ου αιώνα ήταν ξηρικές λόγω της έλλειψης του νερού. Τη δεκαετία του 1950, με τις γεωτρήσεις, ξεκίνησε η παραγωγή καρότων στην περιοχή καθώς και η παραγωγή εσπεριδοειδών. Η καλλιέργεια της αρτυσιάς (κύμινο) ήταν μια από τις πιο σημαντικές και προσοδοφόρες ξηρικές καλλιέργειες των γεωργών της περιοχής. Η καλλιέργεια αυτή είχε πολύ υψηλό εργατικό κόστος λόγω των ξεχορτισμάτων που απαιτούνταν για καλύτερη παραγωγή καθώς και άμεση σχέση παραγωγής και καιρικών συνθηκών. Αυτοί οι παράγοντες αποτελούσαν τα δύο βασικά προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι γεωργοί. Λόγω ακριβώς της άμεσης σύνδεσης της καλλιέργειας με τις καιρικές συνθήκες, οι μαρτυρίες των κατοίκων μιλούν για καταστάσεις και πρακτικές ίδιες με αυτές των μετοχών στα σημερινά χρηματιστήρια (προσωπική συνέντευξη Α. Χριστοδούλου, Νοέμβριος 2015). Στο ίδιο σημείο, μαρτυρία από γεωργό της Ζώδιας αναφέρει χαρακτηριστικά ότι μια συγκεκριμένη χρονιά ήταν τόσο «καλοχρονιά» που έβγαλε 100 λίρες εκείνη την χρονιά γιατί πούλησε την παραγωγή της για δύο σελίνια την οκκά (Αρχείο Προφορικής Παράδοσης, Ζώδια). Άλλη σημαντική καλλιέργεια ήταν η παραγωγή λιναριού. Σχεδόν όλοι οι γεωργοί της περιοχής ασχολήθηκαν με αυτή την καλλιέργεια παρόλο που η διαδικασία επεξεργασίας του ήταν πολύ μεγάλη και δύσκολη «...έκαμες μου πολλά κακά οσά έσσιει το λινάρι ώσπου να σε κερτίσω, ψιντρόν μαργαριτάρι…» (Αρχείο Προφορικής Παράδοσης, Κατωκοπιά). Εκτός από την πώληση της κλωστής στις αγορές της Λευκωσίας και των Λευκάρων, εφόσον αποτελούσε την πρώτη ύλη για την κατασκευή λευκαρίτικων κεντημάτων αλλά και άλλων ειδών πρώτης ανάγκης (πετσέτες, σεντόνια, είδη ένδυσης κ.ά.), το λινάρι είχε και άλλες χρήσεις στην καθημερινότητα των χωριών της περιοχής της Μόρφου. Σε γενικές γραμμές, από το παραγόμενο υλικό τίποτα δεν έμενε ανεκμετάλλευτο. Τα λεπτά νήματα του λιναριού (μετά την πρώτη κατεργασία) τα έπαιρναν οι υφάντρες για να κάνουν υφάσματα. Τα χοντρά τα έπαιρνε ο σακκάς για να κάνει (στην αντρική βούφα) σατσιά, δισάτσια και ταγάρια. Παράγωγα του λιναριού γίνονταν σχοινιά με τον αγρακτά, κορδόνια για ποδίνες (ποϊναράμματα) και «ζευκαρικά» δηλαδή σχοινιά για τα ζώα που χρησιμοποιούσαν για το όργωμα. Επίσης, με τα υποπροϊόντα του λιναριού γέμιζαν τα κρεβάτια τους, και κατά τον 19 ο αιώνα τα ρούχα τους ήταν φτιαγμένα από λινά υφάσματα. (Αρχείο Προφορικής Παράδοσης, Ζώδια, Κατωκοπιά, Αργάκι, Αυλώνα). Όσον αφορά την κτηνοτροφία , στα τέλη του 19 ου αρχές του 20 ου αιώνα, η κτηνοτροφία στην περιοχή περιοριζόταν στους χοίρους, στις κότες και τα περιστέρια που οι κάτοικοι συντηρούσαν για δική τους χρήση. Μετά τη δεκαετία του 1950 γίνεται πιο οργανωμένη κτηνοτροφία με την εκτροφή αιγοπροβάτων.Η γεωργία της περιοχής του διαμερίσματος Μόρφου ήταν πολύ σημαντική στις αρχές του 20 ού αιώνα με προσοδοφόρες (για την εποχή) καλλιέργειες όπως το κύμινο (αρτυσιά), o γλυκάνισος, ο μαυρόκοκκος και το λινάρι. Περισσότερα για τις καλλιέργειες αυτές θα αναφέρουμε στα επόμενα τεύχη. Μέρος 1 ο