Αγρότης, τεύχος 479

43 42 A Γ Ρ Ο Τ Η Σ 2 0 2 0 / T E Υ Χ Ο Σ 4 7 9 A Γ Ρ Ο Τ Η Σ 2 0 2 0 / T E Υ Χ Ο Σ 4 7 9 ΦΥΣΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΦΥΣΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 21 η Μαρτίου - Διεθνής Ημέρα Δασών 2020 Η εξόρυξη και οι χρήσεις της γύψου Τα δάση κατέχουν εξέχουσα θέση και σημασία μέσα στη φύση και συμβάλλουν ουσιαστικά στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη του ανθρώπου. Παράλληλα, οι περιβαλλοντικές λειτουργίες που επιτελούν είναι αναρίθμητες και ζωτικής σημασίας για την ποιότητα ζωής του ανθρώπου, αλλά και για την οικολογική σταθερότητα στον πλανήτη. Τα δάση προσφέρουν εργασία και εισόδημα. Παράγουν σημαντικές ποσότητες ξύλου και βιομάζας, ενώ παράγουν και ποικιλία δασικών προϊόντων που αξιοποιούνται σε διάφορους τομείς της οικονομίας. Σημαντική, και με ανυπολόγιστη οικονομική αξία, είναι η προσφορά των δασών σε αγαθά και υπηρεσίες όπως η προστασία της βιοποικιλότητας, η αναψυχή, η δέσμευση του διοξειδίου του άνθρακα, που σήμερα αποτελεί τον σημαντικότερο παράγοντα που οδηγεί στην υπερθέρμανση του πλανήτη, και η παραγωγή άριστης ποιότητας νερού. Επιπρόσθετα, τα δάση απορροφούν και εξουδετερώνουν διάφορες χημικές ουσίες και στερεά σωματίδια από την ατμόσφαιρα και το έδαφος, δημιουργώντας έτσι ένα πιο υγιεινό περιβάλλον. Συμβάλλουν, τέλος, στην προστασία και ενίσχυση της βιολογικής ποικιλότητας και διασφαλίζουν ευνοϊκές συνθήκες για τη διαβίωση και προστασία πολλών σπάνιων φυτών και ζώων. Τα γυψούχα πετρώματα της Κύπρου σχηματίστηκαν πριν έξι εκατομμύρια χρόνια περίπου, κατά τη γεωλογική περίοδο του Ανώτερου Μειόκαινου, και αντιπροσωπεύουν τη γεωλογική εξέλιξη της περιοχής της Μεσογείου, η οποία επιστημονικά ονομάζεται «κρίση αλατότητας του Μεσσηνίου». Κατά την περίοδο αυτή η κίνηση των λιθοσφαιρικών πλακών Ευρασίας και Αφρικής είχε ως αποτέλεσμα το κλείσιμο των στενών του Γιβραλτάρ με αποτέλεσμα την αποκοπή της Μεσογείου από τον Ατλαντικό Ωκεανό. Λόγω του ότι ο ρυθμός εισροής γλυκού νερού από τους ποταμούς της Ευρώπης και της Βόρειας Αφρικής προς τη λεκάνη της Μεσογείου ήταν μικρότερος από τον ρυθμό εξάτμισης, η στάθμη της θάλασσας κατέβηκε σταδιακά εκατοντάδες μέτρα κάτω από αυτήν του Ατλαντικού Ωκεανού, και δημιουργήθηκαν μικρότερες λεκάνες και λίμνες. Η εξάτμιση κατέστησε το θαλασσινό νερό υπερκορεσμένο σε άλατα με αποτέλεσμα την καθίζηση κοιτασμάτων γύψου και αλίτη (ορυκτό άλας). Οι εβαπορίτες του Μεσσηνίου στην Κύπρο εναποτέθηκαν σε μικρές τεκτονικές υπολεκάνες με βάθος όχι μεγαλύτερο από μερικές δεκάδες μέτρα. Αλέξανδρος Καταλάνος Πρώτος Δασικός Λειτουργός Τμήμα Δασών Ιουλία Γεωργιάδου Γαβρίλοβιτς Γεωλογικός Λειτουργός Τμήμα Γεωλογικής Επισκόπησης Σήμερα τα δέντρα και τα δάση, λόγω της συνεισφοράς τους στην αντιμετώπιση των δύο μεγαλύτερων περιβαλλοντικών προκλήσεων, της κλιματικής αλλαγής και της προστασίας της βιοποικιλότητας, αποκτούν ιδιαίτερη αξία και σημασία. Παρόλα αυτά, δυστυχώς ακόμη και στις μέρες μας, οι αρνητικές συνέπειες της δραστηριότητας του ανθρώπου φανερώνουν την πίεση που ασκεί ο άνθρωπος στα δάση και το φυσικό περιβάλλον, με αποτέλεσμα καθημερινά να σημειώνεται σημαντική απώλεια και υποβάθμιση των δασικών εκτάσεων. Τον Δεκέμβριο του 2012, η Γενική Συνέλευση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών κήρυξε την 21 η Μαρτίου ως Διεθνή Ημέρα Δασών. Με βάση την απόφαση αυτή όλα τα κράτη μέλη του ΟΗΕ κλήθηκαν να υιοθετήσουν από το 2013 την 21η Μαρτίου ως την ημέρα κατά την οποία θα τιμάται το δάσος, στοχεύοντας στην περαιτέρω ευαισθητοποίηση του κοινού για τη σημασία όλων των δασικών οικοσυστημάτων και των δέντρων γενικότερα, ενώ κάθε χρόνο καθορίζεται ένα θέμα για ανάδειξη. Οι κυριότεροι λόγοι που ώθησαν τη Γενική Συνέλευση στην απόφαση αυτή ήταν: • Η ανυπαρξία κοινής ημέρας εορτασμού από τα κράτη μέλη του ΟΗΕ, με στόχο την περαιτέρω ευαισθητοποίηση για τα δάση και την ανάγκη για αειφορική διαχείρισή τους. • Η εμπειρία και τα οφέλη που προέκυψαν από τις διάφορες δράσεις και δραστηριότητες στα πλαίσια του Διεθνούς Έτους Δασών - 2011, σε τοπικό, περιφερειακό και διεθνές επίπεδο. • Η απόφαση των κρατών μελών του Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας (FAO) του ΟΗΕ, με την οποία η 21 η Μαρτίου είχε κηρυχθεί το 1971 ως Παγκόσμια Ημέρα Δασοπονίας. «Δάση και βιοποικιλότητα» είναι το θέμα της φετινής χρονιάς προς ανάδειξη. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται σταθερή μείωση της βιοποικιλότητας, με σοβαρές συνέπειες για τον πλανήτη και, κατ’ επέκταση, για τον άνθρωπο. Συγκεκριμένα, τα βασικότερα αίτια που απειλούν τη βιοποικιλότητα είναι κυρίως ανθρωπογενή. Τέτοια είναι η χρήση χωροκατακτητικών ειδών, οι μη ορθολογικές διαχειριστικές πρακτικές, η ατμοσφαιρική ρύπανση λόγω της αστικής και βιομηχανικής ανάπτυξης, η μόλυνση των υδάτων και των εδαφών από την ανεξέλεγκτη χρήση φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων, καθώς και οι δασικές πυρκαγιές. Τα φυσικά της χαρακτηριστικά φαίνεται ότι προσέλκυσαν από πολύ νωρίς το ενδιαφέρον του ανθρώπου, και μαρτυρίες δηλώνουν ότι ανήκει στις παλαιότερες κονίες που έχουν χρησιμοποιηθεί ευρύτατα από την αρχαιότητα. Ο αρχαίος φιλόσοφος Θεόφραστος, 327- 287 π.Χ., αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο για τη γύψο στο έργο του «Περί λίθων», ενώ ο Πλίνιος το 77 μ.Χ. αναφέρεται στη χρήση της γύψου κατά την περιγραφή μιας διαδικασίας παραγωγής κρασιού (plastering). Οι Αιγύπτιοι 5.000 χρόνια πριν, έκαιγαν ορυκτή γύψο και μετά από τριβή την ενυδάτωναν για να την χρησιμοποιήσουν ως συγκολλητικό υλικό για την κατασκευή των πυραμίδων αλλά και ως διακοσμητική πέτρα σε ναούς των Αιγυπτίων. Στο παλάτι της Κνωσού ο γυψόλιθος έχει χρησιμοποιηθεί εκτεταμένα για την επένδυση δαπέδων και τοίχων. Ιστορικά, η εξόρυξη της γύψου φαίνεται να συνδέεται με πολλά μέρη σε όλο τον κόσμο. Χαρακτηριστικά, όμως, αναφέρουμε δύο περιπτώσεις, αυτήν της Μονμάρτης, όπου δύσκολα μπορεί κανείς να πιστέψει ότι σε αυτή την πυκνοκατοικημένη περιοχή κάποτε λειτούργησαν τα περίφημα γυψορυχεία του Παρισιού, και την περίπτωση του υπέροχου σπηλαίου των κρυστάλλων σελενιτικής γύψου στο Μεξικό, με κρυστάλλους μήκους μέχρι και δώδεκα μέτρων, το οποίο σήμερα αποτελεί γεωτουριστικό προορισμό. Ιδιαίτερα διαδεδομένη συνεχίζει να είναι στους νεότερους χρόνους η χρήση της γύψου υπό μορφή επιχρισμάτων και γυψομαρμάρων σε αρχαίους οικισμούς, ναούς και τάφους. Στην Κύπρο χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι στον νεολιθικό οικισμό της Τέντας Καλαβασού φαίνεται να χρησιμοποιήθηκαν γύψινα επιχρίσματα ενώ στην εκκλησία της Αγία Σολομωνής στην Κάτω Πάφο βρέθηκαν χαραγμένα σε γύψο τα ονόματα των Σταυροφόρων του 13 ου αιώνα. Στα ερείπια της εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου Πεντασχοινίτη το δάπεδο καλύπτεται από κυπριακό γυψομάρμαρο ενώ σε ανασκαφές στον Άγιο Θεόδωρο Λάρνακας ανακαλύφθηκαν υπόγειοι τάφοι με πλάκες από γυψομάρμαρο. Η γύψος χαρακτηρίζεται ως βιομηχανικό ορυκτό και ανήκει στην ομάδα πετρωμάτων που ονομάζονται εβαπορίτες. Οι εβαπόριτες σχηματίζονται από καθίζηση αλάτων σε κλειστές θαλάσσιες ή λιμναίες λεκάνες όταν η εξάτμιση του νερού είναι μεγαλύτερη από την αναπλήρωσή του με φρέσκο νερό. Στη χημική της σύνθεση ένα άτομο ασβεστίου ενώνεται με ένα άτομο θείου και τέσσερα άτομα οξυγόνου, δίνοντας τον ανυδρίτη, ενώ όταν αυτός ενυδατωθεί από δύο μόρια νερού σχηματίζει τη γύψο (ένυδρο θειικό ασβέστιο CaSO 4 .2H 2 O). Με θέρμανση του ορυκτού αποβάλλεται ένα μέρος ή το σύνολο του χημικά ενωμένου νερού (κρυσταλλικό νερό) Επιγραμματικά, τα βασικά μηνύματα της Διεθνούς Ημέρας Δασών 2020 είναι: • Τα δάση φιλοξενούν περίπου το 80% της επίγειας βιοποικιλότητας στον κόσμο. • Τα δάση και οι δασώδεις περιοχές περιλαμβάνουν περισσότερα από 60.000 είδη δέντρων. • Πάνω από ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι εξαρτώνται άμεσα από τα δάση για τροφή, στέγη, ενέργεια και εισόδημα. • Η γενετική ποικιλομορφία βοηθά τα δάση να αντιμετωπίσουν την κλιματική αλλαγή και άλλες απειλές. • Η βιοποικιλότητα απειλείται σοβαρά από την αποψίλωση, την υποβάθμιση των δασών και την κλιματική αλλαγή. • Η διαχείριση των δασών στη βάση της αρχής της αειφορίας, και η επαναφορά/ αποκατάστασή τους όταν χρειάζεται, είναι ζωτικής σημασίας για τους ανθρώπους, τη βιοποικιλότητα και το κλίμα. Στην Κύπρο, το Υπουργείο Γεωργίας, Αγροτικής Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος και το Τμήμα Δασών ως η αρμόδια Αρχή, διαχειρίζονται τα κυπριακά δάση για αρκετές δεκαετίες στη βάση της αρχής της αειφορίας, έτσι ώστε να διασφαλίζεται ισορροπημένα το μέγιστο οικονομικό, περιβαλλοντικό και κοινωνικό όφελος για τις σημερινές και τις επόμενες γενεές. Για την αποτελεσματική προστασία της βιοποικιλότητας, το Τμήμα Δασών προβαίνει σε διάφορες ενέργειες. Τέτοιες είναι η προστασία των δασικών γενετικών πόρων, με τη συλλογή σπόρων σπάνιων και απειλούμενων φυτών και τη φύλαξή τους σε τράπεζες γενετικού υλικού, καθώς και η δημιουργία εκτός τόπου φυτειών σε βοτανικούς κήπους. Επιπρόσθετα, πραγματοποιούνται εμπλουτιστικές φυτεύσεις, αποκατάσταση του περιβάλλοντος σε μεταλλεία- λατομεία, βελτίωση και επέκταση των δασών και του πρασίνου, δημιουργία τεχνητών φωλιών και τοποθέτηση ποτίστρων για είδη πανίδας, αποκατάσταση οικοτόπων, ενίσχυση πληθυσμών απειλούμενων ειδών και έλεγχος ξενικών χωροκατακτητικών ειδών. Τα δάση και το πράσινο του νησιού μας δεν αποτελούν εφήμερο αγαθό, αλλά εθνική κληρονομιά και έχουμε ευθύνη να τα προστατέψουμε και να τα παραδώσουμε στις επόμενες γενιές. Τα δάση και η βιοποικιλότητα είναι υπερπολύτιμα για να χαθούν. ανάλογα με το επίπεδο της θερμοκρασίας. Το προϊόν που προκύπτει ονομάζεται καμένη γύψος ή απλά γύψος και έχει την ιδιότητα να μετατρέπεται πάλι σε στερεό ένυδρο θειικό ασβέστιο, όταν δεσμεύσει την ποσότητα του νερού που έχασε κατά τη θέρμανσή της. Η εξαιρετική αντίστασή της στη φωτιά, η ευκολία στην κατεργασία της (διαπύρωση) και η θερμομονωτική ικανότητά της αποτέλεσαν ουσιαστικά χαρακτηριστικά στον καθορισμό της χρήσης της. Πρώτη ύλη για την παρασκευή της γύψου είναι το ορυκτό φυσική γύψος, το οποίο αποτελείται από ένυδρο θειικό ασβέστιο (CaSO 4 .2H 2 O) με διάφορες προσμίξεις. Η γύψος είναι δομικό υλικό με μικρό συντελεστή θερμοαγωγιμότητας. Θερμοαγωγιμότητα ονομάζεται η δυνατότητα διέλευσης της θερμότητας, διαμέσου του υλικού. Η αιτία της σκλήρυνσης της γύψου (στερεοποίηση με αύξηση της αντοχής), σύμφωνα με τη θεωρία της κρυστάλλωσης, είναι λόγω της σύμπλεξης και της πρόσφυσης των κρυστάλλων μεταξύ τους. Οι βασικοί τύποι γύψου που εμφανίζονται στην Κύπρο είναι ο σακχαροειδής, ο ελασματοειδής ή μάρμαρα, ο σελενίτης και το αλάβαστρο. Ο σακχαροειδής τύπος αποτελείται από κρυστάλλους μέσου έως μεγάλου μεγέθους σε χονδροπλακώδεις στρώσεις, ο ελασματοειδής τύπος από στρωματίδια γύψου πάχους 1 έως 5 χιλιοστόμετρα σε παράλληλη διάταξη που εύκολα διαχωρίζεται σε μικρές πλάκες, ο σελενίτης είναι διαφανής γύψος με δίδυμους κρυστάλλους και το αλάβαστρο είναι συμπαγής άσπρη και ημιδιαφανής γύψος. Ο ελασματοειδής τύπος (μάρμαρα) και η συμπαγής λεπτόκοκκη (αλάβαστρο) γύψος συνιστούν τα ιζήματα της βάσης στις πιο πολλές λεκάνες. Ο σελενίτης σχηματίσθηκε στα περιθώρια των λεκανών και σε υπολεκάνες, οι οποίες ήταν εξολοκλήρου αβαθείς λιμνοθάλασσες. Οι κρύσταλλοι της γύψου κατά την κρυστάλλωσή τους εισχωρούν ο ένας στον άλλον δίνοντας χαρακτηριστικές μορφές όπως η «ουρά χελιδώνας». Ενδιαφέρουσα μορφή της γύψου είναι, επίσης, οι ροζέτες οι οποίες αποτελούν τις κυκλικές μορφές της. Χαρακτηριστικά τοπωνύμια σε διάφορες περιοχές της Κύπρου όπως Γύψαρος, Γυψιά, Γυψαρκά, Υψαρίες υποδηλώνουν την έντονη παρουσία των πετρωμάτων αυτών στο νησί. Ονόματα χωριών, όπως Γύψου και Ψεματισμένος (αρχικό όνομα του χωριού λέγεται ότι ήταν Γυψοματισμένος), είναι ξεκάθαρο ότι σχετίζονται με τις εμφανίσεις των κοιτασμάτων γύψου στις θέσεις αυτές. Κυριότερες θέσεις εκμετάλλευσης υπήρξαν τα χωριά Αραδίππου, Τόχνη, Ψεματισμένος, Αμπελικού, Λεύκα, Βιτσάδα, Τρίκωμο, Μια Μηλία, Μύρτου, Κάτω Μονή, Κοτσιάτης, Πολέμι, Θέλετρα, Μαρώνι, Ελεδιώ κ.ά. Τα πιο γνωστά λατομεία φαίνεται ότι ήταν τα μαρμαράδικα της Αραδίππου, που μέχρι σήμερα